K-Balikatan neng JOEL PABUSTAN MALLARI: Dng mangalagas a “K” (Mumuna kng 2 dake)

(Editor’s Note: Joel Pabustan Mallari is a Researcher of the Center for Kapampangan Studies (CKS) at the Holy Angel University and a professor of “Indung Kapampangan,” a major subject under the program of the College of Business and Accountancy (HAU). He also serves as head of the KATATAGAN or the “Katipunan da ring Talasaliksik at Talaturung Kapampangan”—the lone Academic-based and SEC registered Kapampangan organization—and KAPANGULIS or Kapampangan Mangule at Gugulis. He is also a writer and editor of the regular cultural magazines Singsing, Indung Ibatan and Alaya: Kapampangan Journal. His column K-Balikatan is short for Kapampangan Balikatan.)


Ing mababating a “Kapampangan”
“atin ku pung singsing…mewala ya iti eku kamalayan…
Iti ibat ya ketang pamosung basultu na anti yamong sasalamin kng nung nanu ing bage a malyaring mabating o mawala antimong singsing a pakamal na amana ta karing indu.
Ketang sanese nang Renato “Katoks” Tayag “The Vanishing Pampango Nation” na mipalimbag anyang 1985, inula na ing amanung Kapampangan mawala ya kng kilub na mu ning metung a siglu at keti deng Kapampangan maging Tagalug no ngan.

Sarbey ning pangawala
Karing sensus o sarbey, lulto ing nung makananung deng taung e-Tagalug alang patugut lang magbaba bilang kumpara kng parakal nang parakal a bilang da ring Tagalug kng kilub na mu ning mapilan a pulung banwa o dekada. Kng kilub na mu ning banwang 1948 angang 1995, deng kabilangan da ring Tagalug migtas ya ibat kng 19% papuntang 29%, kabang deng Cebuanu mibagsak la ibat kng matas a 25% papuntang 21%, at deng Ilokanu at Ilonggu ibat la kng 12% papuntang 9% balang metung.
Ing pamagbabang iti mas lulto yang malala o masiri karing aliwa pang kalulugalan. Alimbawa, deng kabilangan da ring Kapampangan kng Hermosa, Bataan migbaba lang tutu, ibat kng 55.6% anyang 1948 meging 19.9% na lamu ketang 1995; ketang panawun a ita ing deng memalen ning Dinalupihan, Bataan menabu la naman bilang ibat kng 47.8% meging 19.35% na lamu.. Kng Orani, Bataan naman agpang kng 1990 sensus atin pang 1,541 karing memalen a Kapampangan at tutu lang meritak kabilangan uling 321 na lamu deng mitatagan ketagn banwang 2005. maragul a pangabagsak da reting kabilagan na papatak ya kng milalaung 79%.
Deng makatwa naman karing memalen karing balen-balen ning Nueva Ecija antimo kng Cabiao, Gapan, San Isidro, at San Antonio deng alang patugut nang mangalagas munaman. Iti mayayakit munamang tutu karing balen-balen ning lalawigan Tarlac antimo kng Lapaz, Victoria pati na kng Lungsud Tarlac. Iti angga na karing balen-balen ning Bulacan kalupa na kng San Ildefonso, Hagonoy, Pulilan at Calumpit. Kng Candaba, migbaba ya at meging 63.6% na lamu deng mangapampangan anya pang banwang 1995 na nung suryan metung yang lehitimung balen a Kapampangan!
Kasalungsungan, menasa karing Kapampangan nung eman deng eganagana, dakal no deng ena makabasa at lalung makasulat man kng amanung Kapampangan. Iti mangabaldugan na lulto na lamu mong “illiterate” kng sarili dang amanu o salita deti. Nung makanyan, deng Kapampangan uling anga na lamu kng pamangamit kng paralan a pamangamanu namu at ali na kng pamanyulat at pamamasa, metung o adwang kasapnian o generation namu ing mitatagan bayu na la todung mangawala deti.

Deng pamilyang Kapampangan at deng karelang amanung gagamitan
Ing bie at ing pangamate ning metung a lengwahi makadipendi yang pane kng nung makananu ya mililipat o apapamana ibat karing mawang talagamit papunta karing kayanakan a dapat sanang magsilbing bayung mangamit. Masyadung makalungkut at makapangalambut isipan na keti mu kng lalawigan ning Pampanga, parakal nong parakal deng pamilyang ede apapamana ing pamangamanung Kapampangan karing kayanakan. Dakal lang tutu lalu na karing masasabing burgis o upper class na mangga na karing dakal a middle class a pamilya deng paragulan da la deng anak da gamit namu deng salitang Tagalug at Inglis. Katuliran da ring balang pamilyang managalug karing karelang anak a paragulan ing “sasane” da lamu deng karelang anak para kng luluban dang pipagaralan o iskwela. Dagdag da pa na ing amanung Kapampangan abalu da neman kng dalan, karing kakyalung da alimbawa. Mupin, ninu pa kayang mangapampangan kng dalan nung balang metung kareting anak a reti ala nang byasang mangapampangan nung pati kng pangauli da man karing karelang balang pamibalebale eda nala pakisabyan Kapampangan.

Ing pulitika ning lenggwahi at deng Kapampangan
Metung karing makasirang lalu ing deng anak a mitatagan magsalitang Kapampangan deng masusupil na rugu karapatan. Uling metung a maragul a bage keti deng pipagaralan o iskwela na maralas ila pang mamarusa, at ing masikan ampong maimpluwensyang mass media. Deti deng magparamdam na e la mabibilang a kayabe dening anak a reti kng mismung lugal dang kararagulan anya makanyan lang mangapilitan managalug ba mung atin lang akakasabi. Ing kalulwalan na niti, deng anak a mangapampangan at masisira la deng katuki dang kayanakan naman managalug nala. Kng makanyan na mu ring bage mayayakit na ena tagana maglamabat, mismung ing karelang generation malakwan neng palak ing bye ning karelang salitang Kapampangan.
O ngeni mo nung mate ne ing Kapampangan? Mangabaldugan mu na karing adwang daya o lahi da ring taung linaban (dng Kapampangan at dng Tagalug na sasagisag karing walung yata o aslag ning aldo ning pangbansang bandera) kabud-kabud na wari mabating! Ing Ing Indung Kapampangan - ing labwad a megbayit karing e abilang a mangayap at matenakan a memalen, kayabe keti deng dakal a pamuntuk da ring atlung sange ning gubyernu (antimo kng kasalungsungang alimbawa, I Pres. GMA, Chief Justice Puno at Manny Villar na dating pamuntuk ning Senadu), dng mawala na mung anting bula kng pulayi ning amlat at kasalesayan - ing Kapampangan na kng dakal a pamikatagun ing magsilbing maging kakulangan kng balangamas, kng pangbansang amlat at pangakilala.. Ing pangamate ning Kapampangan, yang mamirat karing bilungan da ring libru ning istorya ning balen kabilugan. Ing makabang panawun ning pamanalakad at pamibuklud dng balen-balen bang makilala ya ing kultura at kapanugalyan Kapampangan na meging malagu at siksakan wari kng belwan at gelingan misan ya mung mawala, masalbabi at makalingwan.
Aldo maaslag pu balen!
(suglungan kng tutuki)